Luchtbescherming LB: de blokploegen

Doe het zelf!

Het idee is duidelijk; de burger is zelf aan zet. Maar samenwerking en organisatie is onvermijdelijk en broodnodig. Eendracht maakt immers macht!? En dus wordt de blokorganisatie in het leven geroepen.

Plaatselijke onderafdelingen van de NVL organiseren bijeenkomsten om de blokorganisatie te bespreken. Hieronder een brief over de blokorganisatie van Sectie 10, blok 3,5 en 6 in Rotterdam. Gedateerd 22 november 1939. 

Vakken, wijken en blokken

Grote gemeenten werden ingedeeld in vakken. Deze vakken bestonden uit een aantal wijken. En deze wijken werden verdeeld in blokken. Soms bestond een blok uit enkele kleine straten, soms werd een lange straat over meerdere blokken verdeeld. In het ideale geval had elk blok zijn eigen blokploeg. 

Een vroeg model stoffen armband van een wijkhoofd en het latere emaille model vanaf 1941.

Een emaillen schildje, zoals bevestigd aan de muur bij een reserve- (plaatsvervangend) wijkhoofd en een emaillen mouwplaat

Dit armschildje was eigendom van .J. Haasbroek, (1900 - 1973)

Hij was aangesteld als plaatsvervangend wijkhoofd luchtbescherming in de periode 1943/45 in Alkmaar.

Hij moest naar verluidt bij luchtalarm o.a. de kerktoren opklimmen met een verrekijker vliegtuigen te bespeuren

Blokploegen

De blokploeg zou moeten functioneren als een eenheid die de bewoners van een blok als eerste hulp kon verlenen.

Een blokhoofd was dan ook het eerste aanspreekpunt bij voorkomende ongevallen. Het was dus wel zaak om duidelijk te weten wie het blokhoofd was en zijn eventuele plaatsvervanger. In Amsterdam werd er bij de burgers van de Scheldebuurt op aangedrongen het blokhoofd te kennen. Op de kaart met luchtbeschermingsmaatregelen in huis, die bedoeld was aan de binnenkant van de voordeur te hangen, is de naam van zowel het blokhoofd als het plaatsvervangend blokhoofd vermeld. Ook deze kaart komt uit Amsterdam. 

Ook in Utrecht was een dergelijk papier in gebruik.

In Hilversum werd een postertje ontworpen met een afbeelding van de betreffende wijk. De buurtgenoten moesten op deze manier blijkbaar heel goed weten waar ze hun blokleider konden vinden. Of de dreigende illustratie een motiverende werking had, is nog maar de vraag.

Emaillen schildjes voor naast de deurpost; een duidelijke aanwijzing naar de functie van de bewoner. De kleuren van het Rotterdamse stadswapen, groen-wit-groen, zijn zelfs doorgevoerd in de daar gebruikte bordjes.

Legitimatiebewijzen van Blokhoofd C.G. Straver uit Montfoort links en rechts van C. Huurman uit Amsterdam. 

Een document uit Winschoten geeft heel duidelijk aan hoe een blokploeg in elkaar zit en wat er van de leden verwacht wordt. Een pamflet van de N.V.L. afdeling Bergen op Zoom legt specifiek uit hoe de blokorganisatie zou moeten functioneren bij luchtalarm of bominslagen. Rechts een uitgave van de afdeling Den Haag over de rol van blok- en wijkhoofden. Uiterst rechts de Rotterdamse instructie uit 1944 voor blokhoofden en plaatsvervangers. Daaronder een instructie voor blokhoofden van de luchtbeschermingsdienst 's-Gravenhage uit 1941 en een uithangbordje om aan te duiden waar een plaatsvervangend blokhoofd woonde uit dezelfde gemeente.

Een vroege mouwband van een assistent blokhoofd. Waarschijnlijk werd deze aanduiding later gewijzigd in plaatsvervangend blokhoofd. Deze wit-groene armbanden zijn voor zover bekend gebruikt in Rotterdam.

Gasmasker, mouwband en -schild van Dominee van Leeuwen van de Daal en Bergselaan uit Den Haag. De titel straathoofd werd later in de oorlog niet meer gebruikt; Ds. van leeuwen werd plaatsvervangend blokhoofd. 

Legitimatiebewijzen uit 1941 van plaatsvervangend blokhoofden van resp. vak VIb en VIIIa uit Den Haag,

Het bord van een plaatsvervangend blokhoofd uit Haarlem. Dit bord is beduidend groter dan het landelijk bekende model zoals getoond bij het blokhoofd. 

Het armschildje en een vlugschrift van blokhoofd dhr. M.A. Meijer van de Taandersstraat 86 in Rotterdam West. 

Armschildjes die landelijk vanaf 1941 om de bovenarm gedragen werden ter herkenning. 

Een variant van het blokploeg armschildje met canvas riempjes.

Een kartonnen bord om achter het raam te zetten; gebruikt in omgeving Zaandam.

Ook in Hilversum was een dergelijk kartonnen bord in gebruik:

Close-ups van helmen. De linker helm van blok 94 is waarschijnlijk gebruikt in Driebergen of een plaats in de buurt daarvan; mogelijk Utrecht.

Van de helm met witte band en markering blokploeg 86 is geen historie bekend. 

Het mouwschildje toont opgeschilderde cijfers, mogelijk van blokploeg 60?

Aan de binnenzijde van luchtbeschermingshelmen worden ook inscripties of andere vermeldingen aangetroffen. Het exemplaar op de rechter foto heeft blok 24 - I in de rand boven de nek. 

Helmen zoals gebruikt door blokploegen en medewerkers van luchtbeschermingsdiensten. Zwart, wit of grijs overgeverfd, voorzien van nummers of blokaanduiding, soms met een (gemeentelijk) logo of ander beeldmerk. Een groot scala aan helmen is gebruikt. De Nederlandse M16, M27 en M34, Belgische, Engelse en Duitse modellen. 

Helmen met bloknummers: Blok 22A, Blokploeg 86, Hoofd Blok 87, Blok 94. Van geen van de helmen is met zekerheid bekend uit welke plaats ze komen.

Van de onderstaande helm is wél bekend geworden uit welke stad deze afkomstig is. Het grote getal deed al vermoeden dat het om een grotere gemeente ging. Maar welke? In de collectie Oorlogsleven '40-'45 was een zelfde zwarte helm aanwezig met hetzelfde bloknummer en ook daarin een naam en adres. Omdat in een blok normaliter aangrenzende straten waren verenigd, konden we op zoek naar een gemeente met de beide straatnamen die ook nog eens in eenzelfde blok moesten liggen. En die hebben we in samenwerking met Oorlogsleven gevonden in Tilburg. Sinds mei 2022 is ook de andere helm in onze collectie opgenomen.

Van links naar rechts: Luchtbeschermingsdienst Naarden (LBD N), Groningen (met groene band) en Vcorst (LBD GV).

Diverse kleuren, modellen en opschriften:

Reclame voor helmen bij luchtgevaar van N.V. de Vereenigde Blikfabrieken uit 1939 en een reclame voor geïmporteerde helmen uit Engeland. 

De onderstaande brief uit Rotterdam-West, opgesteld direct na de mobilisatie in september 1939, illustreert wat de verschillende onderdelen van blokbescherming kunnen zijn. Een EHBO-brigade, een brandweerbrigade en een technische commissie. En, juist voor dames, de heren zouden wel eens afwezig kunnen zijn...

Dit blok werd gevormd door de Claes de Vrieselaan, Schietbaanlaan, Joost van Geelstraat en het Middellandplein.

Een emmerpomp of emmerspuit, ook wel annihilator genoemd, voorzien van een goedkeuringsnummer van de inspectie voor de luchtbescherming. Deze spuit is van de fabriek Espana, voorheen Spanjaard &Co uit Utrecht.  Hoogstwaarschijnlijk is deze pomp gebruikt door een blokbrandweer groep.

Voor dit merk emmerspuit worden ook aanbevelingen gedaan in plaatselijke gidsen: 

Velen luisterden naar de oproep om zich aan te sluiten bij de NVL en actief lid te worden van ee nblokbloeg. Hieronder verschillende Rotterdamse betalingsbewijzen van contributie. Het betreft bewoners van de Sonoijstraat en Saftlevenstraat.

Bewijzen van bijdrage voor aanschaffen van blokmateriaal van de NVL afdeling Rotterdam.  

Gereedschap voor de blokploeg

Voor het opruimen van staaf-brandbommen, scherven, brandend materiaal enz. was er allerlei materiaal in de handel. Veel er van werd via de LuBeMa aangeboden. Ook in het tijdschrift Luchtgevaar werden materialen van allerlei leveranciers aangeprezen. Daarnaast werd soms gereedschap zelf vervaardigd.  

 

De veelgebruikte Britse staafbrandbom was zeshoekig. Deze brandbommen kwamen regelmatig onbedoeld in woonwijken terecht. Een speciale tang (met patent) werd gemaakt om de zeshoekige staaf veilig op te kunnen pakken. Regelmatig worden nog de stalen gewichten gevonden die aan het eind van de staaf waren bevestigd. 

 


De baby-motorspuit

De Brandweer

 

Dit verslag kregen wij van dhr. Mudde toegestuurd en werd ook geplaatst in de Oud Rotterdammer. Op de foto is Jaap Mudde de tweede van rechts. 

 

Ik - Jaap Mudde - woonde vanaf 1938 tot 1950 op de Parklaan nummer 26. We woonden boven het kantoor van de firma Poseidon-Waldhof, waar mijn vader chef van de kapiteinskamer was.

In 1942 kreeg ik het verzoek om dienst te nemen bij de Luchtbeschermingsdienst voor het Scheepvaartkwartier. Dit stelde niet veel voor: je kreeg een metalen plaatje met LB erop dat met een leren bandje om de bovenarm bevestigd werd. Een helm moest je zelf aanschaffen. Het werd beter toen we van meneer Phs. Van Ommeren, die toen nog boven zijn kantoor in de Westerlaan woonde, een baby-motorspuit en een grote verbandkist kregen. De baby-motorspuit werd in onze lege garage gestald en de verbandkist in mijn slaapkamer.


Op woensdag 31 maart 1943 gooiden Amerikaanse bommenwerpers bommen op de Schiedamseweg. Helaas, want de bedoeling was om havendoelen te raken. Op de Schiedamseweg ontstonden grote branden, en dus werden wij verzocht om met onze spuit te gaan blussen.


Op weg naar de brand werden we door een Ahrens-Fox brandweerauto ingehaald en wij konden meerijden met onze spuit eraan gekoppeld. De Ahrens-Fox bleef bij de Schie staan en de slangen werden over een grote lengte uitgerold. De druk op de slangen was zo laag dat de spuiten niet veel voorstelden maar onze motorsport werd aan deze slangen gekoppeld en zo ontstonden er toch nog twee behoorlijke stralen om de brand te blussen. Onze baby-motorspuit werd door de beroepsbrandweer overgenomen en enkele weken later weer terugbezorgd. Zo hebben we toch nog een beetje kunnen helpen. Het was de enige keer dat hij werd ingezet.

Wel werd er regelmatig mee geoefend, meestal op de Parkkade voor het café (nu de Ballentent). De vader van een van onze leden was eigenaar van dit café en verzocht ons wel eens het gebouw schoon te spuiten. Zo werd, in ruil voor een glaasje Ranja, de baby-motorspuit toch nog gebruikt. Bier werd alleen aan de Duitse matrozen geschonken, die verbleven op de aan de Parkkade liggende oorlogsschepen.


Blok-brandweer

Kleine ploegjes vrijwilligers met brandspuiten op karretjes oefenden vele malen. Hoeveel materiaal en kleding er beschikbaar was, verschilde nogal per gemeente en wijk. Op onderstaande foto's een ploeg tijdens een oefening bij het gemeentemuseum in Den Haag. Een van de leden is de graficus/schilder/tekenaar Wibbo Hartman. 

Deze opnamen komen uit een fotoalbum van Dhr. E. van Haersma-Buma


EHBO posten en ploegen in het blok

Legitimatiebewijzen van leden van de blokploegen/ EHBO van de luchtbescherming in Amsterdam, Voorburg, Den Haag, Gouda, Deurne, Groningen. Het laatst getoonde exemplaar is nog een blanco.  

Deze legitimatiebewijzen van de burger-blokbescherming hebben het opschrift luchtbescherming; de medewerkers  van gemeentelijke diensten hebben op die plek de vermelding luchtbeschermingsdienst.

In veel gemeenten werden verbandposten ingericht; bijvoorbeeld in gymzalen, ziekenhuizen, kerken en scholen. In Den Haag werd in maart 1940 een overzicht van de hoofdverbandplaatsen uitgereikt. 

In Assendorp bij Zwolle werd duidelijk aangegeven waar de verbandkist aanwezig was; een emaillen bordje geeft aan waar de hulppost is. 

Luchtbescherming Assendorp (Zwolle)


Op dinsdag 27 februari 1940 publiceerde de ‘Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant’ een artikel over het in werking stellen van Luchtbescherming in de Zwolse wijk Assendorp. In dit artikel wordt duidelijk gemaakt dat de verschillende hulpposten herkenbaar zullen zijn door emaille bordjes.
Ook de adressen waar de hulpposten werden gevestigd stonden met naam en toenaam in het artikel. 44 Adressen ontvingen enkel een verbandkist (en dus een bordje als in de foto); 6 adressen ontvingen een verbandkist en reddingsmateriaal en 4 adressen enkel Reddingsmateriaal.

 

Bron: "Monumenten te Kampen", via Facebook. 

Luchtbescherming Rotterdam

 

In Rotterdam werden diverse emaillen bordjes gebruikt in de kleuren wit-groen (de kleuren van het stadswapen van Rotterdam). Ook voor de BLOK-EHBO was een dergelijk bordje ontworpen, Volgens gegevens van het Oorlogs- en Verzetsmuseum Rotterdam werden deze bordjes onder andere vervaardigd bij Stam aan de Bergschelaan in het Liskwartier, Oude Noorden, Rotterdam.

In Hilversum werd een kartonnen bordje achter het raam gezet om bewoners uit het blok te informeren:

Verbandkist A

Grote verbandkisten van hout en blik, geproduceerd tijdens de oorlogsjaren en in deze vorm gebruikt in fabrieken en door luchtbeschermingsploegen. 

Een kleinere variant: 

Verbandkist B

Verbandkist B is een beduidend kleiner model dan de hierboven afgebeelde verbandkisten A.

Blok-verbandkist of blok-verbandtrommel

Via de LuBeMa kon ook een speciale blok-verbandtrommel of blok-verbandkist aangeschaft worden.  

Een draagbare verbandmand, hoogstwaarschijnlijk afkomstig van de LBD in Doetinchem.

Een wedstrijd in VAK IIIb van Rotterdam. De leden van de blokbrandweer mogen flink aan de gang; hardlopen, slangen uitrollen en dan water geven. Wie is het snelst? Dit concours op 2 oktober 1943 leverde een mooi diploma op. 

Een wedstrijd in VAK IIIc van Rotterdam. Alleen een informele bijeenkomst of vooral bedoeld om de vaardigheid van de EHBO ploegen te testen? Ook deze competitie op 8 juli 1943 werd met een heus diploma beloond. 

Precies een jaar later, 8 juli 1944 vindt in Den Haag in ieder geval een soortgelijke wedstrijd plaats! 

Een derde prijs die gewonnen werd op 1 december 1943 in vak 3A. Van welke gemeente is nog onbekend!