Gemeentelijke organisatie

De taak van de burgemeester en het bestuur

De burgemeester was eindverantwoordelijk voor de luchtbescherming in de gemeente. De burgemeester kon een hoofd benoemen dat de uitvoerende leiding van de luchtbescherming op zich nam. Voor zover nu bij ons bekend zijn er in kleinere gemeenten ook burgemeesters geweest die zelf hoofd van de luchtbescherming waren. (Wie kan dit bevestigen of ontkrachten?)

Sommige gemeenten hadden te maken met bijzondere gebieden; belangrijke haveninstallaties, fabrieksterreinen of regeringsgebouwen. Voor sommige gebieden was, zelfs bij brand, een toegangsbewijs nodig om de brand te mogen gaan blussen. Het onderstaande bewijs is van de plaatsvervangend leider van de luchtbescherming Den Haag. 

Bij aanvang van de mobilisatie werd ook de luchtbescherming in paraatheid gebracht. Hier een briefje in telegramstijl uit de gemeente Boskoop, vrijwel direct nadat de mobilisatie inging. De afkortingen van de afdelingen betekenen waarschijnlijk Uitkijk- en Luisterdienst en Alarmeerings- en Waarschuwingsdienst. 

Een envelop met veelzeggend opschrift. 

Op 10 mei 1940 werd een oproep verzonden aan diverse burgers in Den Haag om zich zo spoedig mogelijk te melden voor hun luchtbeschermings-taak. Van een "vacantie in vredig vaderland" (zie poststempel) zal het niet snel gaan komen!

Verschillende bedrijven zagen brood in de grote hoeveelheid materialen die luchtbeschermingsdiensten nodig hadden. Reclames in tijdschriften, kranten en vakbladen werden geplaatst. Sommige bedrijven stuurden hun prospectus of een briefkaart met reclame aan de hoofden van plaatselijke luchtbeschermingsdienst. Deze reclamebriefkaart van Determeyer werd verstuurd aan het hoofd van de luchtbeschermingsdienst in Chèvremont (bij Kerkrade in Limburg). Het rijkskeurmerk voor gas-beschermingsmiddelen wordt vermeld bij de gas-kleding.

De luchtbescherming in Rotterdam had een grote organisatie. Hieronder het LBD legitimatiebewijs en het persoonsbewijs van mevr. N.Bouman die was ingedeeld bij de telefonistes van de staf van de luchtbeschermingsdienst.

Als de mobilisatie enkele dagen van kracht is, worden overal oefeningen gehouden. het NRC van 8 september 1939 geeft een verslag van een oefening bij Overschie (op dat moment nog geen wijk van Rotterdam). Volgens het artikel is de oefening gehouden op initiatief van het gemeentebestuur.

De gemeente kon medewerkers of vrijwilligers ook een ontheffing geven voor de vordering van hun fiets. 

Onderstaand een voorbeeld  van dhr. Douwe Zijlstra uit Wymbritseradeel, getekend in Sneek.

Tijden veranderen; de luchtbeschermingsdienst verandert mee. 

In Alphen aan den Rijn worden burgers geïnformeerd over het aflopen van vrijwillig wacht houden in november 1940. In 1942, op last van de Duitse autoriteiten, worden zij opnieuw ingezet. 

Ook in de gemeente Heemstede worden in 1942 sommige burgers 'gevorderd' om op appel te komen of te oefenen. 

Het Amsterdamse gemeentelijk bouw- en woningtoezicht werd door ingenieur J.Potma opgeleid door het geven van een speciale cursus Luchtbescherming. De lesinhoud van de verschillende cursusdagen werd opgenomen in een ingebonden boek, compleet met uitgebreide theorie en de bijbehorende speciaal hiervoor afgedrukte afbeeldingen. 

Gemeentelijke luchtbescherming: voorschriften

Voor het opstellen van het gemeentelijke luchtbeschermingsplan waren allerlei voorschriften van de overheid van toepassing. Hieronder twee delen van een uitgebreide samenvatting van voorschriften. 

Gemeentelijke Luchtbescherming: het plan

Elke gemeente moest beschikken over een luchtbeschermingsplan wat was ontworpen voor die specifieke gemeente. In dit plan stond bijvoorbeeld beschreven in welke volgorde gemeentelijke diensten gewaarschuwd zouden worden in geval van luchtgevaar. Ook adressen van belangrijke personen in het plan, locatie van hulpposten en dergelijke. Dit plan was vooral bestemd voor intern gebruik. Onderstaand de plannen van Amsterdam, Gouda en Weesperkarspel.

Een algemene folder of brief met te nemen maatregelen en gedragsinstructie is in honderden gemeenten uitgegeven. Hier een exemplaar uit de gemeente Laren, NH.

Een grote kartonnen instructiekaart, gemaakt door de gemeentelijke luchtbeschermingsdienst van Den Haag in samenwerking met de plaatselijke afdeling van de N.V.L.

Gemeentelijke Luchtbescherming: de gids

Om de burger te informeren over de organisatie van de luchtbescherming in de gemeente werd in vrijwel elke plaats een gids uitgegeven. Ook reclames en adviezen voor zelfbescherming werden hier in opgenomen. Hieronder gidsen van Amsterdam, Maastricht, Rotterdam, Tubbergen, Oegstgeest, Aalten, Eindhoven, Gouda en Bilthoven. Op de zeldzame gidsen van de Luchtbeschermingsorganisatie van de burgerbevolking Eindhoven uit 1937 staat een nummer voor een loterij. Er werd nogal wat uit de kast gehaald om mensen tot lidmaatschap te bewegen. Opvallend in deze gids is het feit dat er al gewaarschuwd wordt voor een mogelijke bezetting en verwacht wordt dat er meer brisantbommen en minder gasbommen zullen vallen. 

De Eindhovense luchtbescherming had zelfs ook nog zijn eigen maandblad: "Klaar!". In Den Haag werd ook aanvankelijk nog een eigen blad uitgegeven. 

Gemeentelijke Luchtbescherming: eigen stijl

Sommige gemeenten pasten een eigen 'huisstijl' toe op de materialen van de luchtbescherming. Een stadswapen of logo van de plaatselijke luchtbeschermingsorganisatie bijvoorbeeld. 

Een emaillen deurpostje en mouwbanden van de gemeente Den Haag, Eindhoven en Delft voorzien van het gemeentelijk logo: 

Sommmige gemeenten hadden een identiteitsbewijs volgens eigen ontwerp, zoals Bloemendaal en Leeuwarden.

Er bestond ook een standaardmodel, door veel gemeenten in Nederland gebruikt. Hierop kon op het linker gedeelte een gemeente-stempel worden gedrukt. Ook op de bovenste regel kon ook de naam van de gemeente worden vermeld. Op ongeveer 1/3 van de kaart was een vouwlijn aangebracht. op die manier kon het bewijs makkelijker bij andere papieren worden gedragen. In de praktijk worden gevouwen bewijzen echter zelden aangetroffen! Onderstaand twee varianten waarvan de rechter in werkelijkheid hoger is dan de linker. 

Stempels van plaatselijke luchtbeschermingsorganisaties, hier op boekjes en mouwbanden, van Heerlen en Leiden:

Na de oorlog

Na de oorlog verschijnen enkele verslagen van leden van de luchtbescherming. Ook worden certificaten uitgereikt en worden, vooral in grote gemeenten, gedenkboeken uitgegeven als blijk van waardering en herinnering. Zelfs ingelijste oorkonden, tegels en medailles worden geproduceerd. 

Een tegel opgedragen aan de luchtbescherming in Nijmegen.

 

De vermelde data betreffen twee dagen die grote impact hadden op de stad.

 

Op 22 februari 1944 werd Nijmegen door onder andere navigatiefouten gebombardeerd door de Amerikaanse luchtmacht. Bijna 800 mensen kwamen om.

 

Op 17 september 1944 startte operatie Market Garden. De Waalbrug bij Nijmegen was een van de belangrijke doelen van deze operatie. Zodoende lag Nijmegen een aantal dagen in de frontlinie en werden er verbeten gevechten gevoerd. Na een aantal dagen kon de operatie als mislukt worden beschouwd. 

 

 

 

Speld ter herinnering aan de Luchtbescherming Zutphen, 1940-1945 en tegel ter herinnering aan de Luchtbescherming in Schiedam, Wijk E 21 (fabrikant Westraven Utrecht).

 

 

 

 

Links een zeldzaam boekje uit november 1944. Geschreven door P.Joosen, lid commandopost LBD Tilburg.

Midden het gedenkboek van de gemeente Haarlem, op de eerste pagina een certificaat op naam, rechts een boekje in kleine oplage uit Groningen.

 

Hieronder een certificaat voor plaatsvervangend blokhoofd dhr. A van Rints, gevonden tussen een gedenkboek voor Rotterdam Vak3A. Uitgebreid worden leden, materialen en incidenten genoemd.

Hieronder een algemeen gedenkboek over de oorlog; niet speciaal gericht op de luchtbescherming.

Maar na het schutblad wel een certificaat voor de vrijwilligers van Vak XIV, Wijk A, uit Amsterdam.

Oproep voor de leden van de Amsterdamse luchtbescherming om mee te werken aan inzameling van artikelen voor herstel en wederopbouw in de zomer van 1945: